شیوع بیش فعالی (ADHD) رو به افزایش است اما والدین از کاربرد داروهای روانپزشکی برای کودکان خود هراس خاصی دارند. امروزه، استفاده از بازی درمانی برای کودکان بیش فعال بسیار رایج شده است.این یک رویکرد پویا می باشد که به کودکان کمک می کند احساسات خود را با بازی بیان کنند. در بازی درمانی از بچه ها خواسته می شود تا شخصیت خود را با توجه به واکنش های دوستانشان بسنجند. یکی از مسائل مهم در کودکان بیش فعال، مشکلات احساسی – رفتاری است که باعث اختلال در روابط اجتماعی آن ها در خانه و مدرسه می شود. برخی از این اختلالات را می توان مشکلات اجتماعی، رفتارهای قانون شکن و خشن نام برد. چنانچه این مشکلات در کودکی درمان نشود، می تواند در بزرگسالی موجب مشکلاتی مانند مصرف مواد مخدر، نافرمانی در محل کار، ماندن کوتاه مدت در یک شغل و رفتارهای ضد اجتماعی دیگر شود. بازی درمانی در کودکی کمک می‌کند تا از این مشکلات و اختلالات پیشگیری گردد. در ادامه به تاثیر بازی درمانی بر کودکان بیش فعال می پردازیم.
علائم كودكان بیش فعال
کودکان مبتلا به AHDH دائما به این طرف و آن طرف می دوند و از اشیا بالا می روند. آن ها نمی توانند آرام در یکجا بنشینند و مدام در حال جنبش هستند. همچنین نمی توانند بر تکالیف مدرسه و سایر کارها برای مدت طولانی تمرکز کنند. بدون این كه عواقب کاری را در نظر بگیرند غالبا دست به كارهای خطرناک مانند دست زدن به بخاری، پریدن وسط خیابان و یا بالا رفتن از نرده ها می زنند. این کودکان اغلب به سختی انتظار را تحمل می کنند و قبل از اتمام سوال، جواب می دهند. همچنین وسط حرف دیگران می پرند و حرف شنوی كمی دارند، به اصطلاح نافرمان هستند. آن ها مرتب از جای خود بلند می شوند و در مکان بسته مانند مدرسه راه می روند و بدون اجازه صحبت می کنند. حین درس به سخنان معلم گوش نكرده و به كار دیگری می پردازند. اغلب قادر نیستند كاری را كه شروع كرده تمام كنند. کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی قبل از اینکه فکر نمایند عمل می کنند. در بازی ها و فعالیت های گروهی نمی توانند منتظر نوبت باشند. آن ها دچارعقب ماندگی ذهنی یا مشكلات عاطفی نیستند. اعتماد به نفس آن ها پایین می باشد، زیرا دائما از طرف اطرافیان طرد می شوند. اضطراب به دلیل حواس پرتی در بیش فعال ها زیاد است. سازگاری آن ها خوب می باشد، زیرا احساس خطر می كنند. افراد بیش فعال ترسو هستند.
بازی درمانی چیست؟
بازی درمانی نوعی روان درمانی است و می تواند در مشکلات و مسائل عاطفی و روانی کودکان کمک موثری کند. کودکان اغلب از بازی برای بیان خود و حرکت در جهان استفاده می کنند که بازی درمانی از این مزیت برخوردار است. بازی درمانی عمدتا برای کودکان بین 3 تا 12 سال استفاده می شود. اگر چه می توان آن را برای بزرگسالان نیز استفاده نمود. هدف اصلی بازی درمانی این است به کودکانی که در بیان یا احساسات خود مشکل داشته باشند کمک می کند تا خود را از طریق بازی توصیف کنند. بازی درمانی توسط متخصصان مختلف بهداشت روان مانند روانشناسان و روانپزشکان، رفتاردرمانگرها، کاردرمانگرها، فیزیوتراپیست ها و مددکاران اجتماعی انجام می شود. یک درمانگر آموزش دیده می تواند از زمان بازی برای مشاهده و فهم جنبه هایی از مشکلات کودک استفاده نماید. سپس می تواند به کودک در کشف احساسات و مقابله با آسیب های حل نشده اش کمک کند. کودکان از طریق بازی می توانند راه حل های های جدید کنار آمدن با مشکلات و جایگزین کردن رفتارهای نامناسب را یاد بگیرند.
در روش بازی درمانی یک فرد را از بازی در یک محیط آرام و ایمن راهنمایی کرده که در آن احساس راحتی بیشتری می کند. درمانگرها از نقاشی گرفته تا رقص و بازی های روی میز که کودک لذت ببرد، استفاده می نمایند. گاهی اوقات بازی درمانگر از سایر اعضای خانواده یا والدین و سرپرستان می خواهد که در فعالیت های هنگام بازی شرکت کنند.
به طور کلی، بازی درمانی سه مکانیسم اصلی دارد. این روش درمان به کودک کمک می کند تا احساسات مختل کننده را پردازش کند. قدرت تصمیم گیری و فعالیت های اجرایی را بهبود بخشد. در نهایت، رفتار تکانشی را کاهش دهد. در صورت ترکیب بازی درمانی با مشاوره ی والدین اثر آن دو برابر می شود.
فواید بازی درمانی
طبق آمار موسسه بین المللی بازی درمانی، تا 71 درصد از کودکانی که به بازی درمانی روی می آورند ممکن است تغییرات مثبتی را تجربه کنند. این روش درمانی فواید زیادی برای کودکان دارد. برخی از کودکان ممکن است با کمی تردید کار خود را شروع کنند اما به مرور اعتماد آن ها به درمان بیشتر می گردد. با افزایش حس راحتی و قوی تر شدن ارتباط، کودک در بازی خود خلاق تر یا کلامی تر می شود. بازی درمانی باعث قبول مسئولیت بیشتر کودک در مورد برخی رفتارها، توسعه استراتژی های مقابله ای و مهارت های خلاقانه حل مسئله، احترام به خود، همدلی و احترام به دیگران می گردد. از فواید دیگر این روش درمانی می توان کاهش اضطراب، یادگیری تجربه، بیان کامل احساسات، مهارت های اجتماعی قوی تر و روابط خانوادگی قوی تر را نام برد. بازی درمانی همچنین می تواند استفاده از زبان را تشویق کند یا مهارت های حرکتی درشت و ظریف را بهبود بخشد. اگر کودک شما دارای بیماری روحی یا جسمی است، بازی درمانی جایگزین داروها یا سایر روش های درمانی لازم نمی شود. از بازی درمانی می توان به تنهایی یا در کنار سایر روش های درمانی استفاده نمود.
چه زمانی از بازی درمانی استفاده می شود؟
اگر چه افراد در هر سنی می توانند از بازی درمانی بهره مند شوند اما این روش معمولا در کودکان بین 3 تا 12 سال استفاده می شود. بازی درمانی در شرایط مختلفی کمک کننده است. از آن می توان در مواجه با فرآیندهای پزشکی، بیماری مزمن یا مراقبت تسکینی، تاخیر در رشد یا اختلالات یادگیری، مشکلات رفتاری در مدرسه، رفتار پرخاشگرانه یا عصبانی، حوادث طبیعی یا تروما، اضطراب، افسردگی، غم و اندوه استفاده نمود. در مشکلات خانوادگی مانند طلاق، جدایی یا مرگ یکی از اعضای نزدیک خانواده نیز از بازی درمانی می توان استفاده کرد. بازی درمانی باعث بهبود اختلال بیش فعالی و نقص توجه (AHDH)، اختلال طیف اوتیسم (ASD)، مشکلات خوردن و توالت رفتن، خشونت خانگی، سوء استفاده، بی توجهی و … می شود.
تاثیر بازی درمانی بر کودکان بیش فعال
کودک بیش فعال معمولا یک بازی یا فعالیت را تا آخر انجام نمی دهد و در نیمه راه رها می کند. اما به هر حال کودکان در سن مدرسه برای یادگیری درس های خود و انجام تکالیف، نیازمند حدی از توجه و تمرکز هستند. اگر کودک نتواند توجه و تمرکز خود را کنترل کند در یادگیری و انجام تکالیف خواندن، نوشتن و ریاضی دچار مشکل می شود.
بدترین تنبیه برای کودک بیش فعال این است که از او بخواهید کاری انجام دهد که نیاز به توجه و تمرکز داشته باشد، به عوان مثال: به او بگویید بیا با هم این مسئله ریاضی را حل کنیم. در این حالت معمولا کودک حاضر است هر کار دیگری به غیر از تمرکز روی آن مسئله ریاضی انجام دهد. بازی درمانی یکی از روش هایی است که به کودکان بیش فعال کمک می کند تا مشکلات و احساسات خود را بیان کنند. در موارد بسیار شدید باید ضمن بازی درمانی از دارو درمانی نیز استفاده نمود. اما در کل، تاثیر بازی درمانی بر بیش فعالی اثبات شده است.
کودک در خانواده دچار استرس، کشمکش و تعارض می شود حتی کمی تعارض و کشمکش هم می تواند باعث ایجاد احساس خشم نسبت به اعضای خانواده گردد. خشم برطرف نشده یکی از عواملی است که علائم ADHD را تشدید می کند. این خشم و عصبانیت در ذهن کودک آرام می جوشد و در زمان انجام تکالیف درسی، حواس او را پرت می کند. در طول این مدت ممکن است کودک نداند که عصبانی است. او حتی ابزاری برای مقابله با این خشم ندارد. زیرا حتی نمی داند منشاء آن چیست؟ اما در محیط امن اتاق بازی می تواند احساس خشم خود را تشخیص داده و بروز دهد. یعنی با یک چکش اسباب بازی ضربه بزند، به آدمک یا خمیر مشت بزند و احساسات خود را رو کند و آن ها را به طور نمادین بروز دهد. درمانگر، حتی در حد 5 دقیقه در هر جلسه، این احساس خشم را تشخیص داده، شناسایی کرده و به آن پاسخ می دهد. حال کودک یاد گرفته که از احساس خشم خود آگاه باشد و می تواند آن را پردازش، تعدیل و حل کند و اجازه دهد که در همان گذشته بماند و حواس کودک را در زمان انجام تکالیف درسی پرت نکند. به علاوه، کودکانی که در معرض عوامل استرس زا قرار دارند معمولا خجالتی هستند و این حس نیز باعث پرت شدن حواسشان خواهد شد. خجالتی بودن یک عامل تخریب شخصیت است و باعث می شود کودک احساس بی فایده بودن، عدم کارایی و بد بودن داشته باشد. به‌خاطر این حالت، درگیر است و نمی تواند روی کار خود تمرکز کند.
بازی درمانی احساس ارزش و خودباوری کودک و همچنین قدرت تصمیم گیری او را تقویت می کند. کودکان بیش فعال معمولا خیلی تکانشی هستند. آن ها در زمان محدودیت، تحمل کمی دارند و تکانشی و نامناسب عمل می کنند. بازی درمانی باعث افزایش قدرت تحمل محدودیت های اتاق بازی، در آن ها می شود. زیرا درمانگر به آن ها برای کارهایشان اختیار کامل می دهد. این کار باعث بیدار شدن احساس کنترل و تصمیم گیری او خواهد شد.
روش های بازی درمانی برای کودکان بیش فعال
فعالیت های زیادی وجود دارد که راه های خوبی برای مصرف انرژی در کودکان مبتلا به ADHD است. به آن ها کمک می کند تا از تفاوت نورولوژیک خود استفاده کرده و از همسالان خود که شرایط نورولوژیک عادی دارند، در این فعالیت بهتر باشند. روش های بازی درمانی برای کودکان بیش فعال عبارتند از:
1- شنا: فعالیت آرام بخش مناسبی برای بسیاری از مشکلات و بیماری ها است. در مورد اختلال ADHD، شنا ویژگی های زیادی دارد که می تواند باعث تعدیل شرایط شود. شنا کمک می‌کند تا کودکان مبتلا به بیش فعالی انرژی اضافی خود را بسوزانند. این نوع بازی درمانی نیاز به دارو را کاهش می دهد. شنا خیلی منظم و تکرار شونده است و باعث تحریکات حسی می شود.
2- هنرهای رزمی: کودکان مبتلا به بیش فعالی اغلب متهم به بی نظمی هستند اما این امر معمولا به دلیل انرژی زیاد و اختلال در کارکرد اجرایی است که از علائم ADHD می باشد. بسیاری از کودکان بیش فعال در بازی های گروهی درگیری ایجاد می کنند. ممکن است به خاطر عدم پیروی از قوانین بازی، طرد شوند یا در زمان استراحت بین بازی نتوانند صبور باشند. آن ها می توانند در ورزش های انفرادی که شامل حرکات پیچیده و آموزش است به خوبی پیشرفت کنند. کلاس هنرهای رزمی معمولا سریع انجام می شود. نشان داده شده که هنرهای رزمی باعث ایجاد مسیر عصبی جدیدی در مغز می گردد و اعتماد به نفس را افزایش می دهد.
3- هنرهای دستی: برای کودکان بیش فعال که علاقه ای به بیرون ندارند، هنرهای دستی راه مناسبی برای خلق آثار بزرگ و زیبا، همزمان با پرورش خلاقیت و اضهار وجود است. هنرهای دستی برای بهبود بیش فعالی مفید می باشد. زیرا کاری مستقل بوده و به کودکان کمک می کند برای هدفی ملموس کار کنند. همچنین باعث به کارگیری حس کودکان و شکوفا شدن خلاقیت آن ها می گردد.
4- مدیتیشن و یوگا: همانند کودکان طیف اوتیسم، کودکان بیش فعال نیز می خواهند با اضطراب مقابله کنند. اضطراب را می توان انرژی روانی اضافی درونی نامید. کودک مبتلا به ADHD ممکن است در مقابل افکار بیش فعال یا محرک های حسی دچار اضطراب و تکانش شود. مدیتیشن متفکرانه و یوگا به کودکان بیش فعال کمک می کنند تا سلامت روانی پیدا کنند و بتوانند کنترلی برای افکار مزاحم که باعث احساس اضطراب و ملالت می شوند، ایجاد نمایند. این دو ورزش را می توان برای آموزش تشخیص ارتباط بدن و ذهن و بازگشت به حالت اولیه در زمان پرت شدن حواس یا تکانش در کودکان کم سن و سال نیز به کار برد. مدیتیشن و یوگا برای کودکان بیش فعال مفید هستند. زیرا باعث تقویت تمرکز، ضخیم شدن کورتکس جلوی پیشانی و افزایش دوپامین در مغز می شود.
5- موسیقی و رقص: اکثر افراد احساس خوبی نسبت به موسیقی دارند. موسیقی در رقص یا یادگیری یک ساز، به کودکان مبتلا به ADHD کمک می کند تا موانع تمرکز خود را برطرف کنند و در فعالیت های مثبت و خوب شرکت نمایند. در حالی‌که ممکن است برخی از کودکان بیش فعال، نواختن سازی را به خوبی یاد بگیرند، برخی دیگر نیازمند فعالیت های موسیقی محوری مانند رقص هستند که حرکات پویا داشته باشد.
6- طبیعت گردی: همانند بسیاری از بچه ها، کودکان مبتلا به بیش فعالی نیز دوست دارند در هوای خوب به گردش بروند. تحقیقات نشان داده که فعالیت های فیزیکی در هوای آزاد مانند جنگل می تواند تاثیرات عمده ای روی سلامت افراد داشته باشد. فعالیت فیزیکی باعث سوزاندن انرژی اضافی خواهد شد. بودن در طبیعت و هوای آزاد باعث کاهش علائم منفی ADHD می شود. دامنه ی تمرکز کودکان بیش فعال بعد از بودن در طبیعت، افزایش می یابد. همچنین طبیعت گردی باعث می شود وزن اضافی حاصل شده از بی تحرکی و تماشای تلویزیون و بازی های رایانه ای، کاهش یابد.
7- بازی با لیوان آب: یکی از بازی ها برای کودکان بیش فعال این است که متخصص یک لیوان آب سرخالی به کودک می دهد و از او می خواهد مسافت حدود یک متر را با این لیوان برود و برگردد و مواظب باشد که آب از لیوان نریزد. این بازی تمرکز و برقراری، حفظ تعادل بین دست و پا و چشم کودک را قوی می کند. همچنین باعث می شود که نوشتن از روی کتاب برای کودک آسان شود. بعد از چند روز به یک مرحله سخت تر رفته و متخصص از کودک می خواهد که با همان لیوان آب از سه یا چهار پله بالا و پایین برود.
8- بازی فوت کردن شمع: در این بازی کودک باید شمعی را که متخصص روشن کرده، بدون این که شعله آن خاموش شود فوت کند. یعنی فقط شعله شمع حرکت کند ولی خاموش نشود. این بازی هم ممکن است مانند بازی های دیگر برای بچه ها سخت باشد ولی کودک با تمرین و تشویق موفق به انجام آن می شود.
9- بازی با برگ کاغذ: برای افزایش تمرکز در خوب گوش دادن و نوشتن دیکته در کودکانی که این اختلال را دارند، می توان از یک بازی استفاده نمود. به این ترتیب که یک برگه کاغذ جلوی دهان خود می گیریم و کلمه ای را به آرامی می گوییم و از کودک می خواهیم آن کلمه را به ما بگوید. دلیل کاغذ گرفتن جلوی دهان، جلوگیری از لب خوانی کودک می باشد. اگر لب خوانی کند، دیگر توجه و دقتی به خوب گوش دادن نمی کند.
این بازی ها (7، 8 و 9)، برخلاف ظاهر ساده ای که دارند برای کودکانی که دچار بیش فعالی – نقص توجه هستند خیلی سخت می باشند. زیرا این بازی ها تاثیر مستقیمی روی مغز کودکان می گذارند و باعث ایجاد تمرکز و تقویت حافظه و دقت آن ها می گردند. معمولا بچه ه خیلی زود از انجام این بازی ها خسته می شوند که این خستگی را می توان با شاد کردن محیط بازی و فشار نیاوردن به کودک کمتر نمود. ممکن است کودک وقتی می خواهد برای اولین بار این بازی ها را انجام دهد، متوجه توضیحات شما نشود و حوصله اش برود و اشتیاقی به بازی پیدا نکند. در این شرایط بهتر است شما اول این بازی را انجام دهید تا برای کودک قابل فهم شود. می توان از فرزندان دیگر در خانه یا دوستان کودک کمک گرفت و به صورت نوبتی این بازی ها را انجام داد.
10- راه رفتن روی جدول: یکی از بازی های ساده برای کودکان بیش فعال، راه رفتن روی جدول است. با کودک خود به کوچه بروید و از او بخواهید مسافتی را روی جدول کنار کوچه یا خیابان راه برود و دست های خود را باز نگه دارد. این بازی کمک زیادی به حفظ تعادل بدن و تمرکز او دارد.
11- بازی با توپ تخم مرغی: یک توپ تخم مرغی را روی میزی به طول تقریبا یک متر بگذارید. خود شما در یک طرف میز و کودک سمت دیگر میز بنشینید. این توپ را با کمک فوت کردن به سمت مقابل هدایت کنید. طوری که توپ به جای دیگری نرود و اگر هم رفت، با کمک فوت آن را به مسیر درست خود برگردانید.
سخن پایانی
بازی درمانی نوعی روش درمانی است که از بازی برای کشف و مقابله با مسائل روانشناختی استفاده می کند. این درمان می تواند به تنهایی خصوصا در کودکان یا همراه با سایر روش های درمانی و دارویی مانند کار درمانی در شرق تهران و یا گفتار درمانی تهرانپارس مورد استفاده قرار گیرد. برای بهره مندی بیشتر از بازی درمانی به دنبال یک متخصص بهداشت روان با تجربه در این نوع درمان باشید. پزشک اطفال یا پزشک عمومی شما می توانند به شما در این خصوص کمک نمایند.