بازی درمانی و جدیدترین تکنیک های آن ، بازی درمانی یا play therapy یک نوع درمان است که معمولا برای کودکان کاربرد دارد. وقتی کودک نمی‌تواند احساساتش را پردازش کند یا توانایی بیان مشکلات خود را به والدین ندارد، بازی درمانی می‌تواند مفید باشد. در اغلب مواقع، بازی کردن با کودکان یک امر معمولی به نظر می‌رسد؛ اما بازی درمانی آثار بسیار عمیقی روی کودک می‌گذارد.
درمانگران حرفه‌ای در هنگام بازی با کودک، رفتارهای او را تحت‌نظر می‌گیرند. آنها از طریق مشاهده این رفتارها، بینش عمیقی درباره مسائل کودکان به دست می‌آورند. درمانگر با مشاهده و کسب بینش، احساسات و عواطف و آسیب‌های روانی حل نشده کودک را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. استفاده از بازی درمانی شرایطی را برای کودک فراهم می‌کند تا بتواند مکانیسم‌های جدید مقابله با مشکلات و نحوه تغییر جهت دادن رفتارهای نامناسب را یاد بگیرد.
فواید بازی درمانی
به گفته سازمان بین المللی بازی درمانی (Play Therapy International) حدود 71درصد کودکانی که از بازی درمانی استفاده می‌کنند، شاهد تغییرات مثبتی خواهند بود.
اگر چه برخی کودکان در همان ابتدا شروع به همکاری نمی‌کنند. اما به تدریج که اعتمادشان به درمانگر بیشتر می‌شود و ارتباط بهتری برقرار می‌کنند، راحت‌تر می‌شوند. با تقویت روابط کودک و درمانگر، فعالیت کودک بیشتر و خلاق‌تر می‌شود.
مزایای بازی درمانی چیست؟
از جمله مزایای بالقوه بازی درمانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
1- افزایش مسئولیت‌پذیری در مقابل بعضی رفتارها
بازی درمانی تاثیر مثبتی روی مسئولیت‌پذیری کودک دارد و موجب می‌شود کودک در قبال بعضی رفتارها، مسئولیت بیشتری قبول کند.
2- آموزش و توسعه راهکارهای مقابله ای و مهارت حل خلاقانه مسئله
یکی دیگر از فواید بازی درمانی این است که راهکارهای مقابله ای را در کودک گسترش می‌دهد و موجب توسعه مهارت‌های حل مسئله خلاق می‌شود.
3- احترام گذاشتن به خود
کودک از طریق بازی درمانی یاد می‌گیرد که به خودش احترام بگذارد.
4- یادگیری احترام به دیگران و همدلی با آنها
درمانگر با استفاده از بازی به کودک آموزش می‌دهد به دیگران احترام بگذارد و با آنها همدلی کند.
5- کاهش اضطراب
کودک از طریق بازی درمانی، به درمانگر اعتماد می‌کند و ارتباط خوبی با او می‌گیرد. با گذشت زمان و افزایش اعتماد، کودک راحت‌تر فعالیت می‌کند و اضطراب او کاهش می‌یابد.
6- تجربه کردن و ابراز احساسات
بازی درمانی فرصتی برای تجربه کردن و یادگیری کودک فراهم می‌کند. او در طول بازی یاد می‌گیرد که احساسات و عواطف خود را بیان کند.
7- توسعه مهارت‌های اجتماعی
تکنیک‌های بازی درمانی موجب گسترش مهارت‌های اجتماعی کودک مانند مهارت همکاری، گوش دادن، رعایت ادب، برقراری ارتباط و… می‌شوند.
8- برقراری روابط خانوادگی قدرتمند
بازی درمانی موجب می‌شود کودک بتواند روابط قوی‌تر و موثرتری با اعضای خانواده برقرار کند.
9- تشویق کودک به استفاده از زبان و بهبود مهارت‌های زبانی
درمانگر از طریق بازی، کودک را به استفاده از زبان تشویق می‌کند و موجب بهبود مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت او می‌شود.
به یاد داشته باشید اگر کودک شما دچار بیماری جسمی یا روانی است، می‌توانید از بازی درمانی همراه با داروها و درمان‌های دیگر استفاده کنید. بعضی مواقع بازی درمانی به تنهایی کاربرد دارد و گاهی اوقات در کنار روش‌های دیگر درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سن و شرایط مناسب برای استفاده از بازی درمانی
بازی درمانی یک راهبرد درمانی است که برای افراد در هر سنی مفید می‌باشد. با این حال، معمولا از این روش برای کودکان سنین 12-3 سال استفاده می‌کنند.
– در هنگام مواجهه با بیماری‌های مزمن، فرایندهای پزشکی و مراقبت‌های تسکینی
– اگر کودک دچار تاخیر رشدی یا اختلال در یادگیری است.
– کودکی که دارای رفتارهای مشکل‌ساز در مدرسه می‌باشد.
– در مورد کودکان عصبانی و پرخاشگر می‌توان از بازی درمانی استفاده کرد.
– کودکانی که با مشکلات خانوادگی مانند طلاق یا مرگ یکی از عزیزان مواجه هستند.
– وقتی کودک در معرض بالایای طبیعی مانند سیل، زلزله یا حوادث آسیب‌زا قرار گرفته است.
– اگر کودک دچار اختلالات خوردن (کم‌خوری یا پرخوری) است.
– کودکانی که تحت تاثیر خشونت‌های خانگی، بی‌توجهی یا سوء استفاده قرار گرفته اند.
– بازی درمانی برای کودکانی که دچار افسردگی، اضطراب و اندوه هستند مفید است.
– برخی کودکان، آداب توالت رفتن را نمی‌دانند. به کمک بازی درمانی می‌توان این مشکل کودک را برطرف کرد.
– بازی درمانی برای کودکان مبتلا به اختلالات نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) و اختلال طیف اوتیسم (ASD) مفید است.
بازی درمانی چطور عمل می‌کند؟
باید توجه داشت که فاصله ارتباطی کمی بین کودکان و بزرگسالان وجود دارد. کودکانی که در سنین و مراحل رشدی مختلف قرار دارند، مهارت‌های زبانی بزرگسالان را ندارند. کودک ممکن است چیزی را احساس کند؛ اما در بیشتر مواقع نمی‌تواند آن را برای فرد بزرگسال بیان کند.
گاهی اوقات بزرگسال قابل اعتمادی را پیدا نمی‌کند تا مسئله را به او بگوید. در صورت بیان کردن کودک، ممکن است بزرگسالان به درستی متوجه منظور او نشوند یا اینکه نشانه های کلامی و غیرکلامی کودک را به اشتباه تعبیر کنند. گاهی اوقات کلا این علائم را نادیده می‌گیرند.
بازی درمانی موجب می‌شود کودکان بتوانند جهان و جایگاه خود را در آن درک کنند. در طول بازی، کودک می‌تواند آزادانه احساسات درونی و عمیق خود را ابراز کند. هنگامی که بدانید دنبال چه چیزی هستید، اسباب بازی ها می‌توانند به شما کمک کنند. این اسباب بازی‌ها به عنوان نماد، معنای بیشتری پیدا می‌کنند.
معمولا کودکان نمی‌توانند مسائل خود را به خوبی در دنیای بزرگسالان بیان کنند. به همین علت درمانگر، خود را وارد بازی کودک می‌کند. وقتی که درمانگر و کودک مشغول بازی هستند، معمولا کودک به راحتی می‌تواند احساسات و عواطف خود را به اشتراک بگذارد. کودک در حین بازی، تحت فشار نیست و هر زمان بخواهد با یک روش ارتباطی خاص، این کار را انجام می‌دهد.
مراحل بازی درمانی
زمانی که درمانگر بررسی‌های دقیقی انجام داد، می‌تواند اهداف درمانی را مشخص کند. همچنین درباره اعمال محدودیت‌ها تصمیم می‌گیرد و برنامه‌ای را برای ادامه کار تنظیم می‌کند. یک بازی‌درمانگر به این مورد توجه دارد که کودک چگونه با دوری از والدینش کنار می‌آید. همچنین به نحوه تنهایی بازی کردن کودک و واکنش او در هنگام بازگشت والدین توجه می‌کند.
نحوه رفتار و تعامل کودک با اسباب بازی‌های مختلف و تغییرات رفتاری او را در هر جلسه مورد بررسی قرار می‌دهد. درمانگر با تمرکز روی این موارد به نکات زیادی پی می‌برد. گاهی اوقات بازی به عنوان یک مکانیسم تسکین‌دهنده عمل می‌کند. درمانگر با کمک بازی می‌تواند ترس و اضطراب کودک را مدیریت نماید. بازی درمانی برای بهبودی و حل مشکل کودک نیز مفید است.
مشاهدات بازی درمانگر در ادامه مسیر به او کمک می‌کنند. کودکان با هم تفاوت دارند. به همین دلیل روش درمان متناسب با نیاز هر کودک است. به مرور زمان و با پیشرفت درمان، دوباره رفتارها و اهداف مورد بررسی قرار می‌گیرند. ممکن است درمانگر تشخیص دهد که حضور والدین، خواهر، برادر یا سایر اعضای خانواده لازم است. در این صورت، اعضای خانواده هم وارد بازی می‌شوند. به این فرایند، بازی درمانی مبتنی بر فرزند (فیلیال تراپی) می‌گویند. به این وسیله می‌توان روش حل تعارض را به خانواده آموزش داد و به پیشرفت درمان و بهبود پویایی خانواده کمک کرد.
تعداد و مدت زمان جلسات بازی درمانی
تعداد جلسات بازی درمانی و مدت زمان آنها توسط درمانگر مشخص می‌شوند. او تعداد و زمان جلسات را بر اساس نیاز کودک و میزان پاسخ‌دهی او به این نوع درمان تعیین می‌کند. معمولا این جلسات 30 دقیقه تا یک ساعت طول می‌کشند و به تعداد یک یا چند جلسه در هفته برگزار می‌شوند.
پیشنهاد می کنیم مقاله بازی درمانی و انواع آن را مطالعه کنید.
انواع بازی درمانی
کودکان، ویژگی‌ها و روحیات مختلفی دارند. به همین دلیل هر یک، بازی‌های خاصی را انجام می‌دهند. دو نوع بازی درمانی وجود دارد که شامل بازی درمانی فعال و غیرفعال می‌شود.
1- بازی درمانی فعال (Active play therapy)
درمانگر در این نوع بازی درمانی، تعداد محدودی اسباب‌بازی در اختیار کودک قرار می‌دهد. با این کار تلاش می‌کند کودک را به سمت هدف خاصی هدایت کند. برای مثال اگر کودک، یک خواهر یا برادر کوچک دارد، بهتر است با یک کودک خیالی بازی کند. درمانگر برای اینکه نحوه رفتار کودک را بسنجد، به نوزاد خیالی محبت می‌کند. با این کار می‌خواهد حسادت کودک را برانگیزد و رفتارها و عکس‌العمل او را مورد بررسی قرار دهد.
2- بازی درمانی غیر فعال (Stimulus situation)
بازی درمانی غیر فعال شرایطی را فراهم می‌کند تا کودک بتواند به تخیلات خود جامه عمل بپوشاند. این روش، تاثیر مثبتی روی بهبود مشکلات دارد. در بازی درمانی غیر فعال، درمانگر با تعیین یک حیطه مشخص تلاش می‌کند متوجه نظر کودک درباره هدف شود. برای این منظور، بازی را در اختیار او قرار می‌دهد.
بازی درمانی غیرفعال موجب حضور چشمگیر تخیلات کودک می‌شود و به او حس مفید بودن می‌دهد. موقعیت بازی درمانی غیرفعال باعث می‌شود کودک احساسات و هیجانات گوناگونی را تجربه کند. برای شناسایی احساسات و هیجانات کودک از چندین روش استفاده می‌شود. توجه به احساس مسئولیت، عدم تقبل مسئولیت و ابراز احساس به یک فرد در دنیای واقعی از جمله این روش‌ها هستند.
تکنیک های بازی درمانی
جلسات بازی درمانی در محیطی امن با محدودیت‌های کم برگزار می‌شوند. درمانگر با توجه به نیاز کودک و میزان خلاقیت او از تکنیک‌های مختلفی استفاده می‌کند. برخی از این تکنیک‌ها شامل موارد زیر می‌شوند.
1- تجسم خلاق
2- داستان سرایی
3- نقش آفرینی
4- گوشی‌های اسباب بازی
5- حیوانات عروسکی و ماسک
6- عروسک‌های مختلف و اسباب بازی شخصیت ها
7- هنر و صنایع دستی
8- آب بازی و شن بازی
9- قطعات و اسباب‌بازی‌های ساختمانی (خانه سازی)
10- رقص و حرکات خلاقانه
11- پخش آهنگ و بازی موزیکال
12- ماشین‌های اسباب‌بازی
13- دستبند
نمونه‌هایی از بازی درمانی | چند نمونه بازی درمانی
برخی درمانگران، کودک را به سمت روش‌های خاصی از بازی هدایت می‌کنند. اما عده ای هستند که به کودک اجازه انتخاب می‌دهند. درمانگران می‌توانند از روش‌های مختلف بازی درمانی برای شناخت کودک و کمک به او برای مقابله با مشکلات استفاده نمایند.
در یکی از روش‌های بازی درمانی، درمانگر تعدادی عروسک و یک خانه عروسک به کودک می‌دهد و از او می‌خواهد مشکلاتی که عروسک‌ها در خانه دارند را حل کند.
در یک روش دیگر، ممکن است کودک را ترغیب کند تا چیزی را که برایش استرس‌زا و ترسناک است به وسیله عروسک خیمه شب بازی یا عروسک دستی بازآفرینی کند. برخی درمانگران از کودک می‌خواهند داستان “روزی روزگاری” را تعریف کند. آنها می‌خواهند ببینند کودک چه چیزی را ارائه می‌دهد.
ممکن است درمانگر از روش کتاب درمانی استفاده کند. در این روش از کودک می‌خواهد داستان‌هایی را بخواند که در آنها مشکلی مشابه فرزند او را حل می‌کنند. در یک روش دیگر، زمانی که کودک مشغول نقاشی یا رنگ آمیزی است، از او سوال می‌پرسند. با این کار می‌توانند اطلاعاتی درباره روند فکری کودک و بینش او به دست آورند. علاوه براین با استفاده از بازی درمانی می‌توانند مهارت‌های اجتماعی، حل مسئله و همکاری را در کودک تقویت کنند.
رویکردهای بازی درمانی
– بازی درمانی تحلیلی
تاکید این روش بر نمادها است. نمادها معنادار هستند و بر اضطراب‌ها، دفاع‌ها و خیالات تمرکز دارند.
– بازی درمانی روان‌پویشی
این رویکرد روی بعضی رفتارهای دردسرساز کودکان تمرکز دارد. درمانگر به بررسی احساسات کودکان و نحوه ابراز آن می‌پردازد. در این روش کودکان با توجه به تئوری‌های رفتاری و شناختی در زمینه رشد عاطفی و سلامت روان درمان می‌شوند. معمولا از این رویکرد درباره کودکان 8- 2.5 سال استفاده می‌کنند.
بازی درمانی برای بزرگسالان
وقتی صحبت از بازی درمانی می‌شود، عده‌ای تصور می‌کنند که این روش مختص کودکان است. در حالی که این طور نیست. برخی نوجوانان و بزرگسالان نمی‌توانند احساسات و عواطف درونی خود را با استفاده از کلمات بیان کنند. بازی درمانی برای این افراد سودمند است. بزرگسالانی که از بازی درمانی استفاده می‌کنند، معمولا با مشکلات زیر دست و پنجه نرم می‌کنند.
– ناتوانی های ذهنی و فکری
– زوال عقل
– بیماری های مزمن، مراقبت های تسکینی و آسایشگاهی
– مصرف مواد
– تروما و آزارهای جسمی
– مشکلات مربوط به مدیریت خشم
– اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
– مسائل حل نشده دوران کودکی
بازی درمانی برای بزرگسالان ممکن است با استفاده از نقش آفرینی نمایشی انجام شود. درمانگر به این وسیله تلاش می‌کند با فرد بزرگسال ارتباط بگیرد. به کمک این روش، بزرگسال می‌تواند احساسات و عواطف خود را بیان کند. فرقی نمی‌کند بازی‌ها سرگرم کننده باشند یا با استفاده از هنر، صنایع دستی و موسیقی انجام شوند. در هر صورت، بازی درمانی تاثیر زیادی در کاهش استرس‌های روزانه و آرام شدن افراد دارد.
استفاده از هنردرمانی، موسیقی درمانی و فعالیت‌های ورزشی، آسیب‌های پنهان فرد را آشکار می‌کنند و تاثیر بسزایی در بهبودی آنها دارند. هنگامی که یک درمانگر با تجربه از بازی درمانی استفاده می‌کند، این روش به عنوان ابزار ارزشمندی است که می‌تواند فرد بزرگسال را به اهدافش برساند. انتخاب روش بازی درمانی با توجه به نیازهای بزرگسال صورت می‌گیرد.
آثار و نتایج بازی درمانی
نتایج بعضی تحقیقات نشان می‌دهند بازی درمانی تاثیر مثبتی روی کودکان و خانواده آنها دارد. در ادامه به چند نمونه از این مطالعات اشاره می‌کنیم.
1- تاثیر بازی درمانی در بهبود روابط فرزندان و والدین در خانواده‌های فرزندخواندگی
مطالعه ای در سال 2017 روی کودکان انجام شد. در این مطالعه مشخص شد که بازی درمانی می‌تواند به پیوند خانواده های فرزندخواندگی کمک کند. نتایج حاصل از هفت جلسه 30 دقیقه‌ای نشان می‌داد میزان همدلی والدین و فرزندان بیشتر شده است. علاوه براین، استرس موجود در روابط والدین و فرزندان کاهش یافت. بازی درمانی تاثیر مثبتی روی بهبود مشکلات رفتاری فرزندخوانده ها داشت.
2- بازی درمانی و کاهش مشکلات رفتاری و بهبود عملکرد تحصیلی
در سال 2015 مطالعه‌ای روی 52 کودک انجام شد. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد بازی درمانی تاثیر قابل توجهی روی مسائل رفتاری، افسردگی و اضطراب کودکان دارد. میانگین تعداد جلسات درمانی در این روش 12 جلسه بود.
3- کاهش پرخاشگری کودکان در اثر استفاده از بازی درمانی
یک تحقیق در سال 2017 روی کودکان 9-6 ساله دارای نگرانی رفتاری انجام شد. نتایج آن نشان می‌دهد بعد از 20 جلسه درمانی، مشکلات رفتاری کودکان کاهش پیدا کرد. پرخاشگری و قانون‌شکنی جزو این مشکلات بودند. در طول این تحقیق، کودکان به مدت 10 روز در جلسات 30 دقیقه‌ای بازی درمانی شرکت کردند.
4- تاثیر بازی درمانی بر کاهش بیش فعالی در کودکان ADHD
در سال 2012 مطالعه‌ای روی کودکان مبتلا به ADHD انجام شد. این تحقیق که در مجله ADHD منتشر شده است نشان می‌دهد بیش فعالی این کودکان بعد از بازی درمانی رفتاری شناختی، به مقدار قابل توجهی کاهش پیدا کرده است. کودکانی که در هشت جلسه درمانی شرکت کردند، بهبودی زیادی را نشان دادند.
سخن پایانی درباره بازی درمانی و تکنیک های آن
بازی درمانی یک روش درمانی است که برای کودکان و بزرگسالان مورد استفاده قرار می‌گیرد. با استفاده از این روش می‌توان مسائل روانی افراد را کشف و راه های مقابله با آن را پیدا کرد. بازی درمانی در کودکان اهمیت بیشتری دارد؛ چرا که برخی کودکان نمی‌توانند احساسات خود را به درستی مطرح کنند. درمانگر از طریق بازی درمانی به کودک آموزش می‌دهد که چطور احساسات خود را بیان کند. بازی درمانی ممکن است به صورت تنهایی یا همراه با سایر روش‌های درمانی مورد استفاده قرار بگیرد. تشخیص این امر بر عهده درمانگر است. در صورت نیاز می‌توانید از خدمات مرکز توانبخشی امید شرق استفاده کنید.