کاردرمانی ذهنی ریشه هایی در بهداشت روان دارد. کاردرمانی ذهنی یکی از شاخه های مهم کاردرمانی است که به درمان و کاهش مشکلات ذهنی و روانی کودکان و بزرگسالان کمک می کند. متخصصان در حوزه کاردرمانی به افرادی که شرایط روحی و روانی پیچیده و مشکلاتی مانند اضطراب و افسردگی دارند، حس آرامش و امیدواری را باز می گردانند. در این مقاله به کاردرمانی ذهنی چیست؟ می پردازیم. تا انتهای مطلب با ما همراه باشید.
کاردرمانی ذهنی چیست؟
یکی از شاخه های مهم کاردرمانی است که به درمان و کاهش مشکلات ذهنی در کودکان و بزرگسالان کمک می کند. کاردرمانی ذهنی با بهره گیری از متدهای تخصصی به آموزش مفاهیم شناختی، تقویت مهارت ها و کارکردهای اجرایی مغز در زمینه ذهنی و درکی می پردازد. کاردرمانی ذهنی یکی از بهترین راهکارهای اساسی برای کمک به بزرگسالان و کودکانی است که دچار مشکلات ذهنی، درکی و شناختی هستند و یا عقب ماندگی های ذهنی دارند. در واقع متخصصان این رشته تلاش می کنند با بهره گیری از فعالیت های هدفمند، کارکردهای اجرایی مغز را تصحیح نموده و به بهبود کیفیت زندگی این افراد کمک کنند.
افرادی که به متخصصان درمانگر مراجعه می کنند با استفاده از تکنیک های مختلف رفتاری، بازی درمانی، اتاق تاریک و حرکت درمانی بر مشکلات خود غلبه کرده و بسته به نوع اختلال تا حد زیادی توانایی ذهنی خود را پیدا می نمایند. کاردرمانگرها رویکردهای کلی و مناسب برای کار در محیط های بهداشت روان را آموزش می بیند. آن ها علاوه بر آموزش دیدن در حوزه سلامت جسمی در موارد ارزیابی شناختی، استراتژی های حسی، فرآیند گروهی، اتحاد درمانی، مشارکت در فعالیت های یادگیری روزانه (ADL) و مهارت های اجتماعی – عاطفی آموزش می بینند.
هدف کاردرمانی ذهنی
با آگاهی یافتن از اهداف کاردرمانی ذهنی به راحتی می توان تعیین نمود که چه کسانی می توانند از خدمات آن استفاده کنند. مهم ترین و اصلی ترین هدف کاردرمانی ذهنی، افزایش استقلال فرد و بهبود کیفیت زندگی او می باشد. از هدف های دیگر این رشته می توان افزایش توجه و تمرکز، تقویت حافظه، افزایش اعتماد به نفس، دستور پذیری و افزایش هماهنگی بین دست و چشم را نام برد. همچنین کاردرمانی ذهنی به آموزش مهارت های اجتماعی و حل مسائل کمک می کند. بهبود مشکلات حسی، تقویت حس عمقی، رفع اختلالات یادگیری، افزایش تحمل کاری و … از هدف های دیگر این رشته هستند.
هر کدام از این مهارت ها، پایه و زیربنای رفتارها و توانایی های اساسی زندگی می باشند که به فرد کمک می کنند فعالیت های روزمره زندگی خود را به راحتی انجام دهند. در نتیجه افرادی که در این مهارت ها با نقص روبرو باشند نمی توانند بسیاری از فعالیت های خود را انجام دهند. به همین دلیل استقلال خود را از دست داده و کیفیت زندگی آن ها کاهش می یابد. در نتیجه برای بهتر شدن و رسیدن به استقلال به کاردرمانی ذهنی نیاز پیدا می کنند.
چه افرادی به کاردرمانی ذهنی نیاز دارند؟
کودکان و بزرگسالانی که به فلج مغزی همراه با مشکلات ذهنی مبتلا می باشند و افرادی که دچار اختلال های یادگیری از جمله ناتوانی در خواندن و نوشتن، مشکل در یادگیری ریاضیات و … هستند به کاردرمانی ذهنی نیاز دارند. افراد مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی، سکته مغزی و سایر آسیب های ذهنی، اختلال حواس و حافظه با این روش بهبود می یابند. بیماران با ضعف در مهارت های ترسیمی، اختلالات مخچه، سندرم های ژنتیکی و مادرزادی مانند سندرم داون ( یک دسته ژن بیشتر یا یک کروموزوم اضافه) و تورت ( مشکلی در سیستم عصبی که باعث ایجاد تیک می شود) نیز به کاردرمانی ذهنی نیاز دارند.
همچنین کودکان و بزرگسالانی که دچار اختلالات رفتاری مانند پرخاشگری، جویدن ناخن و … هستند و در ارتباط های خود مشکل دارند با استفاده از این روش بهبود پیدا می کنند. افرادی که دارای وسواس فکری – عملی، مشکلات روحی مانند افسردگی، استرس شدید، فوبیا، شیزوفرنی (اختلال در واقعیت سنجی) و دیستروفی عضلانی (باعث ضعیف تر شدن ماهیچه ها و انعطاف پذیری کمتر آنها می شود) هستند نیز برای بهبود به کاردرمانی ذهنی نیاز دارند. همچنین برای بهبود کودکان دچار تاخیر و اختلال های نافذ رشدی از جمله اوتیسم به این روش نیاز است.
رویکردهای مورد استفاده در کاردرمانی ذهنی
در کاردرمانی ذهنی از روش های مختلفی برای بهبود مراجعه کننده ها استفاده می شود. برخی از این روش ها به تنهایی کاربرد دارند و برخی دیگر باید هماهنگ با سایر رویکردها مورد استفاده قرار گیرند. مهم ترین رویکردهای مورد استفاده در کاردرمانی ذهنی عبارتند از:
1- رویکرد درکی – حرکتی
یکی از مهم ترین روش ها در کاردرمانی ذهنی است که اصل اساسی آن انجام فعالیت های حرکتی، افزایش درک فرد از محیط و خود می باشد. در نتیجه میزان شناخت و درک فرد به صورت قابل توجهی افزایش پیدا می کند. رویکرد درکی – حرکتی کمک می نماید که فرد موقعیت اشیا را نسبت به یکدیگر درک کند. همچنین موقعیت خود را نسبت به هر یک از اشیای محیط درک نماید. این رویکرد به بهبود آگاهی فرد از بدن خود (body awareness)، رفع مشکلات حسی و بهبود ادراک فضایی کمک می کند.
2- بازی درمانی
کاردرمانی با استفاده از فعالیت های هدفمند برای درمان افراد مختلف متمرکز است. از آنجایی که عمده فعالیت های کودک در قالب بازی می باشد، استفاده از بازی درمانی می تواند به پیشرفت و بهبود فرد کمک کند. رویکرد بازی درمانی معمولا به صورت تلفیقی با سایر روش ها مورد استفاده قرار می گیرد تا کارآیی و اثربخشی مناسبی به همراه داشته باشد. بعنوان نمونه، ممکن است تمرینات درکی -حرکتی در قالب بازی های روی ترامپولین یا تاب بازی برای فرد اجرا شود. بازی درمانی علاوه بر ساده کردن بیان احساسات و ارتباط گیری به کودک کمک می کند که نقش های جدیدی را تجربه کند. قرار گرفتن در شرایط جدید باعث می شود که قدرت تفکر فرد تقویت شده و او بتواند خود را با شرایط جدید وفق دهد.
3- نوروفیدبک
از دسته متدهای نوین درمانی در بیماری های سلامت روان است که بسیاری از درمانگرها با اهداف درمانی مختلف از آن استفاده می کنند. نوروفیدبک در کاردرمانی با هدف آموزش، تقویت توجه و تمرکز، حافظه، کنترل خشم، کاهش استرس فرد، افزایش تحمل کاری و … مورد استفاده قرار می گیرد. در این روش، رفتارهای فرد توسط بازخوردهای لحظه ای اصلاح شده و در نتیجه مغز فرد نسبت به وضعیت جدید عادت می کند. از آنجایی که بیشتر تمرینات نوروفیدبک در قالب بازی به کودک ارائه می شوند، معمولا تاثیر آن ها نسبت به تمرین های عادی بسیار بیشتر می باشد.
4- یکپارچگی حسی
بر این اساس استوار است که بین سیستم های حسی از جمله لامسه، بینایی، شنوایی، حس عمقی و دهلیزی، هماهنگی و اثر متقابل وجود دارد. به این معنا که هر کدام از این حس ها روی دیگری تاثیر گذاشته و آن را تایید یا رد خواهد کرد. به عنوان نمونه، فردی که یک لیوان را لمس می کند از طریق حس لامسه حالت های آن را درک نموده و از طریق بینایی لیوان را می بیند که شکل و اندازه آن با آنچه که لمس کرده، همخوانی دارد. اصطلاح یکپارچگی حسی به پردازش، ادغام و سازماندهی اطلاعات حسی از بدن و محیط اشاره می کند. به عبارت ساده تر یعنی چگونه اطلاعاتی را که از حواس ما می آید، تجربه و تفسیر شده و به آن واکنش نشان می دهیم. کاردرمانگران به کمک رژیم های حسی طراحی شده برای هر کودک سعی می کنند مشکلات او را شناسایی کرده و آن را رفع کنند. یکپارچگی حسی در همه کارهای روزانه مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن، حرکت کردن، معاشرت، یادگیری و کار کردن از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به همین دلیل بهبود یکپارچگی حسی به بهبود فعالیت های روزمره زندگی کمک می کند.
5- درمان شناختی – رفتاری (CBT)
CBT بر این اساس استوار است که تفکرات، احساسات و رفتار افراد با هم ارتباط دارند و داشتن افکار و احساسات منفی می تواند فرد را در یک چرخه معیوب از مشکلات به دام بیاندازد. به همین دلیل مشکلات را به اجزا کوچک تری تقسیم نموده تا تغییر آن ها راحت تر باشد. همچنین این رویکرد در تلاش است با تغییر محتوای تفکر فرد رفتارهای او را اصلاح کند. درمان شناختی – رفتاری به جای تمرکز بر روی مشکلات گذشته، تلاش می کند تا معضلات کنونی فرد را حل نماید. این روش برای درمان طیف گسترده ای از اختلالات از جمله فوبیا، اعتیاد، افسردگی و اضطراب استفاده می شود. درمان شناختی – رفتاری عموما کوتاه مدت می باشد و هدف آن، کمک به افرادی است که با مشکل خاصی دست و پنجه نرم می کنند.
مراحل کاردرمانی ذهنی چیست؟
مراجعه ی فرد به کاردرمانی ذهنی معمولا از جانب روانپزشک، روانشناس یا گفتار درمانگر صورت می گیرد. اولین مرحله در کاردرمانی ذهنی، فرآیند ارزیابی است که با هدف پیدا کردن زمینه هایی که فرد در آن مشکل دارد انجام می شود. ارزیابی مهم ترین بخش درمان می باشد. زیرا در صورتی که ارزیابی دقیق انجام نشود و مشکلات فرد مشخص نگردد نمی توان اهداف و برنامه درمانی مشخصی را برای فرد تعیین نمود. بعد از انجام ارزیابیلازم است کاردرمانگر اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت را برای مراجعه کننده تعیین کند. در این مرحله، اهداف باید با توجه به مشکلات فرد و در نظر گرفتن نگرانی های خانواده و فرد تعیین شوند. سپس نوبت به اجرای برنامه درمانی می رسد. کاردرمانی ذهنی به صورت دو یا سه جلسه در هفته اجرا می گردد.
در صورتی که مشکلات فرد حاد نباشند، دو جلسه کافی است. در مورد تعداد جلسات به کاردرمانگر اعتماد نمایید و سعی کنید نهایت همکاری را با تیم درمان داشته باشید. خانواده نقشی محوری در درمان بیماران ذهنی دارد. به صورتی که می توان گفت جلسات درمانی در کلینیک هر چند لازم و ضروری هستند، اما به هیچ وجه کافی نیستند و لازم است تمرینات در خانه نیز انجام شوند. بسته به تشخیص درمانگر ممکن است تمرینات کلینیک در خانه تکرار شود یا برای خانه نیز تمرین های جداگانه تجویز گردد. هر چه در خانه تمرینات بیشتری انجام شود، پیشرفت مراجعه کننده بیشتر بوده و راحت تر می تواند مفاهیم آموخته شده را در محیط خانه و سایر مکان ها اجرا نماید. در کاردرمانی ذهنی لازم است بعد از مدتی که درمان ها انجام شد، ارزیابی مجدد انجام شود. در این حالت اگر اهداف تعیین شده در مراحل قبل کسب شده باشند ممکن است فرد ترخیص گردد، در غیر این صورت اهداف جدید برای فرد تعیین خواهد شد. همچنین در صورتی که اهداف تعیین شده، به دست نیامده باشند لازم است مراحل قبلی از اول مجدد انجام شوند. در نظر داشته باشید که کاردرمانگر در هر جلسه یک ارزیابی از فرد انجام خواهد داد و بر اساس آن مراحل بعدی درمان را برنامه ریزی می کند. علاوه بر ارزیابی در هر جلسه لازم است به صورت دوره ای ارزیابی های مجدد انجام شود. نکته مهم دیگر این است که توانبخشی معمولا پروسه ای زمان بر می باشد و نباید انتظار داشته باشید که بعد از چند جلسه محدود تمامی مشکلات فرد رفع شده باشد.
تمرینات کاردرمانی ذهنی
تمرینات کاردرمانی ذهنی با توجه رویکرد درمانی مورد استفاده، شدت مشکلات فرد، اهداف درمانی و تجهیزات موجود بسیار متنوع است. بعنوان نمونه، نخ کردن مهره ها با هدف افزایش هماهنگی بین چشم و دست انجام شود یا در یک اتاق تاریک فرد یک نور را دنبال کند که به افزایش توجه و تمرکز او منجر گردد. طراحی تمرینات متناسب با اهداف درمانی از وظایف کاردرمانگر می باشد. تمرینات باید به گونه ای باشند که در خانه هم قابل اجرا باشد تا اعضای خانواده بتوانند آن را با فرد تمرین کنند. کاردرمانی در تهرانپارس با در نظر گرفتن تمامی نکات و زیر نظر متخصص کاردرمانی، تمرینات را برای کودک طراحی می کند.
